Ebu Hamid El Gazaliu ra. (1058-1111)
Alkimist i Lumturisë
Në Emër të Zotit
Të GjithëMëshirshmit,
MëshirëPlotit
“Që nga rinia ime e hershme, që nga atëherë kur nuk i kisha as njëzet vjet gjer më tani që i kam kaluar të pesëdhjetat, pa pritesë u zhyta në thellësite e oqeanit, pa hezitim përqafova detin e hapur duke hedhur anash në tërësi kujdesin e një frikacaku. E shpova errësirën e çdo rresistence. Ia mësyva çdo problemi, U futa në çdo humnerë, E shqyrtova në hollësi çdo besim të çdo sekti. U mundova të le të zhveshur doktrinat më të fshehura të çdo komuniteti. Të gjithë këtë mundim e bëra në mënyrë që të dalloje ndërmjet të vërtetës dhe falcitetit, ndërmjet traditës së shëndoshë dhe inovimeve heretike.”
Është në Tus Khorasan në veri-lindje të Iranit ku ky
udhëtim fillon. Në këtë vend, Gazali kishte lindur në
vitin 1058, dhe po në të njëjtin vend eventualisht kthehet
ti kaloje vitet e fundit të jetës së tij.
Ai ishte teolog Musliman, jurist, filozofë,
psikologë, dhe mistikë i origjinës Persiane
dhe mbetet njëri nga dijetarët më të cmuar
të botës Muslimane sidomos mendimtarëve Musliman sufi.
Ushtroi një ndikim të hatashëm në mendimtarët e Lindjes
dhe Perëndimit, si në Musliman ashtu edhe në
Jo-Musliman. Jeta e tij i ishte kushtuar provimit të
misterieve të ekzistencës dhe duke tejkaluar dyshimet
e tija filozofike dhe duke arritur iluminim shpirtërorë
ai u bë një model për kërkuesit e së vërtetës kudo në botë.
Ndër figurat më të medha filozofike që ai kishte ndikuar
ishin Thomas Aquinas dhe Moses Maimonides, që i dhanë
formë filozofisë Latine të Perëndimit. Autor i mëse
250 librave në temat që shtriheshin që nga teologjia
dhe etika, gjer tek metafizika dhe filozofia, el-Gazali
arriti të bëhet i njohur me emrin “Vërtetuesi i Islamit”.
El-Gazali konsiderohet si njëri nga pesë apo gjashte
mendimtarët me ndikim më të madhe në historine e njerëzimit.
Mesazhi i tij i madhe për prosperitetin, dhe arsyeja
kryesore pse ai vlerësohet aq shumë, është se ai tregon që
në zemrën e gjalle të çdo besimi dhe të çdo praktike të
Islamit qëndron qëllimi shpirtërorë me vendosjen për pendim,
ngritje dhe transformim. Për këtë arsye ai quhet “Vërtetuesi i Islamit”.
Askush tjetër nuk mban këtë titull.
Gazali kontribuoi posaqërisht në zhvillimin e një
shikimi sistemtake të Sufizmit, integrimin dhe pranimin e
Sufizmit në rrymën kryesore të Islamit, nga statusi margjinal
që kishte marrë në atë kohe. Gazali vet ishte një student i
Islamit ortodoksë, që i takonte shkollës së jurisprudencës
Islamike Shafi dhe shkollës Esharite të teologjisë.
I vdes i ati në një moshe shumë të re fëmijërore.
Ai dhe vëllai i tij Ahmedi bëhen studentë të medresës.
I ati i tyre i la nën kujdesjen e një shoku të tij.
Në vitet e hershme të jetës së tij Gazali ishte dhënë
mbas studimeve formale. Vëllai i tij më i ri
Ahmedi ishte gjithmonë i interesuar në Sufizëm.
Në anën tjetër El-Gazali ishte i dhënë shumë mbas librave
gjë që është arsyeja që ai u bë një njeri i shkolluar
i një grade të lartë.
E dimë se ai ka qenë një talent i jashtzakonshëm,
të gjitha faktet tregojne se ai i kishte mësuar
përmendësh tektstet standarde në moshe shumë të re,
i kishte shterruar mundësite intelektuale të vendit
të tij në një moshe shumë të re, prandaje shkoi në
krahinen fqinjë të quajtur Amnishapur, ku u shfaqe
tek këmbet e dijetarit El-Duen që ishte në sytë e
mazhorancës juristi udheheqës dhe teologu kryesorë i asaj kohe.
“Prej kur isha në një moshe shumë të re, vazhdimisht kisha një etje për ti kuptuar gjërat në thelb, ashtu si janë. Për mua kjo ishte diqka që më vinte në mënyrë instinkte, një pjesë e natyrës sime ashtu siq më ka dhuruar Zoti. Ishte një çështje e gjendjes psiqike në mua, e jo pse unë ashtu vendosa.”
Ai tha se nuk shkruajta asgjë sa i përket teologjisë, përderisa i mësova përmendësh dymbëdhjetë mijë faqe të dijetarëve më të mëdhenjë të Islamit. Ai me të vërtete e morri gjithë këtë njohuri nga një pikëpamje e botës, nga një pikëpamje kozmologjike e bazuar në konceptin Islamik të Teuidit apo të Unitetit kulminante të Zotit. Si ky unitet manifestohet përmes shumllojshmërisë në botë. Ai foli se si dëshironte të arrijë gjer tek rrënjët e problemeve. Prandajë ai kishte zotëruar pik për pik, mësuar përmendësh, e kishte asimiluar këtë mësim brenda në vet-vete, dhe vetëm atëherë filloi të mësonte kur ishte në një moshe shumë të re.
BALLAFAQIMI ME BANDËN E HAJDUTËVE
Një ditë përderisa Gazali po udhëtonte me një grup njerëzish,
karavani i tyre sulmohet nga një bandë hajdutësh.
Njëri nga hajdutët i afrohet Gazalit për ta plaqkitur dhe ia merr librat
që Gazali i mbante.
Gazali i lutet duke i thënë:
“Ju lutem mi ktheni librat. Nuk kanë asnjë vlerë për ju.
Në ato libra gjendet e tëra që kam mësuar që nga udhetimi im në
Gurgen, çdo gje që kam mësuar nga mësuesit e mi
për dy vitet e fundit. Në këto libra gjendet e
tëra që unë di”
Hajduti ia kthen duke i thënë:
“Pra, krejt çka duhet të bëjë është vetëm të
ti marr këto libra dhe të zhveshë nga njouhuria që ke”,
dhe ia kthen librat Gazalit.
Gazali inspirohet nga ky ballafaqim me
hajdutin dhe thotë:
“Në zemrën time e kuptova se thënia e
hajdutit pati një qëllim.
Vendosa se ai ishte i dërguar nga Zoti
të më mësoje…Pas ballafaqimit me bandën
e hajdutëve vendosa që ti bëjë roje vetës
time dhe njohurisë sime nga takimet e mundshme
të llojit të till në të ardhshmen. I kalova tre
vite duke i mësuar përmendësh të gjitha shënimet
që i kisha akumuluar përderisa vazhdoja me studimet
e mija nën këshillat e të zgjuarit dhe
të cmuarit Imam Haramein el-Gjueini.
KRIZA E PARË
“Zingjiri i autoritetit të traditës dhe besimit të
trashëguar ndaloi së qëndruari në mua. I shihja se
fëmijet e të krishterëve gjithmonë rriteshin dhe
bëheshin të krishterë, fëmijet e Jehudive bëheshin
Jehudi, dhe fëmijet e Muslimanëve bëheshin Musliman.
Gjithashtu dëgjova fjalët e thëna nga Profeti a.s. se
çdo fëmije është i lindur me një natyrë të shëndoshë,
janë prindërit e tij që e bëjnë atë Jehudi,
Krishterë apo Zoroastrian.”
Gazali flet për një natyrë të shëndoshë
kur ai i referohet hadithit të Profetit a.s.
duke përdorur fjalën fitra. Fitra do të thotë
natyra njerëzore por është në një origjinalitet
rrënjësore apo primordial i natyrës së njeriut.
Njeriu ashtu siq ishte krijuar në fillim nga Zoti.
Dhe në qoftë se pyet nga çka përbëhet ky origjinalitet,
njëri mund të thotë Dashuria e Zotit, Adhurimi i Zotit,
njeriu është krijuar për Zotin. Për një adhurim më të
larte ose nga një shkallë më e lartë e adhurimit të Zotit.
Në qoftë se, ti shërbesh qenies njerëzore do të thotë
ta njohësh Zotin, kjo nënkupton intelektin që Zoti i
ka dhuruar njeriut në mënyrë që ai ta njohë Atë.
Kjo njohuri natyrisht është identifikimi i të Njohurit dhe
njohësit. Njëri mund të thotë kështu: ‘njeriu është bërë për këtë bashkim’.
Për këtë arsye them natyra primordiale e njeriut.
Nga natyra njeriu është adhurues, ashtu si u krijua nga Zoti.
Gazali ishte njëri nga të parët që identifikoi
dhe ndau në pesë motive shqisat e jashtme.
(dëgjimi, shikimi, nuhatja, shijimi dhe prekja)
“Pasi që deklarimi i qëllimit tim është të bëhem
kërkues i së vërtetës, së pari apo në fillim më duhet të zbuloj themelin
e vetë SIGURISË. Natyra e njeriut në gjendjen themelore apo të bazës
është një zbrazëtirë e injorancës së botërave të padukshme të Zotit.
Qenia njerëzore e merr këtë njohuri nepërmjet organeve të perceptimit.
Në fakt çdo shqisë na është dhënë në mënyrë që në të kuptojmë botën
me sendet e krijuara. Sendi i parë i krijuar në njeriun është shqisa
e prekjes, Prekja na lejon të perceptojmë nxehtësine, të ftohtit,
lagështine, të thatit, të lëmueshmen dhe të vrazhdën, por duke
përdorur vetëm shqisën e prekjes ne nuk jemi në gjendje të
perceptojmë ngjyrat dhe zërin. Pra për sa i përket shqisës së
prekjes këto nuk kanë realitet.”
“Në radhë vie shqisa e shikimit.
Shikimi na lejon të perceptojme ngjyra
dhe trajta. Shikimi është shqisa më e
thellueshme nga të gjitha shqisat.
Mandej vie dëgjimi që na lejon të dëgjojmë
zëra të ndryshëm, mandej vie shqisa e shijimit e
kështu me radhë, përderisa të gjitha shqisat të janë prezente.”
“Kur ti mbushim përafërsishtë shtatë vjetë,
një fuqi me aftësi dalluese zhvillohet në ne.
Ky hap i ri në zhvillimin tonë na lejon që të
kuptojmë më shumë sesa vetëm botën e shqisave.
Në këtë pike ne ngritemi në një fazë më të larte.
ARSYEJA krijohet në ne. Ne fillojme të kuptojmë
gjërat abstrakte që janë të nevojshme, të mundshme
apo të pamundshme. Ky është një percepcion që është i
pa kapshëm apo i pa kuptuar në fazat e mëparshme.
Përtej arsyes gjendet edhe një fazë tjetër; Sy të
tjerë hapen me ç’rastë VËMË RE botën e padukshme,
çka do të ndodhë në të ardhmen, dhe gjëra të tjera
që tejkalojnë arsyen.”
“Kur jemi në gjumë dhe ëndërrojme,
jemi të sigurtë se ajo që shohim është
reale por prap se prap kur zgjohemi çka
menduam të jetë një fakt i pamohueshëm ishte në
fakt një iluzion. Pra çfarë vërtetimi mund të na
sjell filozofia apo teologjia në mënyrë që të na
garantojnë se shqisat tona nuk janë duke na mashtruar.
Pavarësisht njohurisë që kisha fituar gjer më tani,
ende nuk mund të zgjidhja këtë problem të thjeshtë
dhe fundamentalë.”
“Një luftë zhvillohej midis zemrës dhe kokës
sime dhe eventualisht u sëmura fizikisht.
Ishte një kohë shumë e vështirë hutimi.
Sëmundja më zgjati afër 2 muaj, gjatë së
cilës kohë u bëra praktikisht një folës skeptike,
edhe pse jo në princip apo në shprehjen e jashtme.”
“Por në fund Zoti më shëroi. E gjeta vetën të
rikthyer në shëndet dhe balancë, kështu që
mu bë e mundur të pranoj të vërteten e nevojshme
të intelektit. Fitova besimin në karakterin e sigurisë
dhe besimit të intelektit. Ky shërim nuk erdhi pas një demonstrimit
sistematik apo të ndonjë argumenti, por nga një Dritë që Zoti
i madhërishëm e hodhi mbi gjoksin tim. Kjo Dritë është qelësi
i njohurisë më të madhe.”
AUTORITETET NË DYSHIM
Në kohën e Imam El Gazalit autoriteti ishte vene në dyshim,
kujt i takon autoriteti? Njerëzit fetarë nuk e
pranonin autoritetin shekullar, dhe fanatikët fetarë
filluan ti vrasin ata që i konsideronin pengesë në qëllimet e
tyre për të arritur sovranitet fetarë. Në kohen El Gazalit sundonte
një lloj rrëmuje, pështjellime. Konfuzion kishte çdo kund. Mendojë se
shumë nga ne pajtohemi se në kohërat e tanishme moderne po jetojmë në një
situate të ngjashme të kohës së Gazalit. Po jetojme në kohëra konfuze,
në kohëra të vështira, ku gati çdo gje është vënë në pikepyetje. Askush nuk
mund të shihte një dritë qartësie, dhe El-Gazali jetoi në këto kohëra
gjithashtu prandaj ai konsiderohet i jashtzakonshëm me atë që arriti.
Situata politike në kohën e Gazalit ishte në shumë mënyra delikate,
sigurisht shumë e komplikuar. Ekzistonte një Kalif në Bagdad,
që ishte mësues dhe udhëheqës i botës Islamike Sunni. Fuqia e
vërtetë politike ishte në duart e selgjukeve, dhe vezirëve.
Dhe i mbeti selgjukeve të mundohen të figurojne çfarë shkolle të
Islamit të adaptojne apo përkrahin.
Gazali vazhdimisht na lë të kuptojmë se njëra nga perdet
kryesore që i ndalon njerëzit për të parë dritën e Zotit
është fanatizmi fetarë. Ai thotë se nuk është shumë me rëndësi
se cilën nga shkollat e Islamit i përcjellë. Ekzistojne
kënd-vështrime të ndryshme teologjike që vlejnë për ti adoptuar.
Disa mundohen të përcjellin Islamin Ortodoksë, gje që është
patjetër e nevojshme për ta përcjellur, por cfardo që të bësh mos e
shndërro atë besim në fanatizëm, ku e drejta fetare bëhet një rrugë
që të bën të ndihesh më superior apo më i mirë se çdo kush tjetër, gje
që ky fanatiziëm do të largojë nga afrimi me Zotin.
ARRITJA E FAMËS
Programi dokumentarë “Alkimisti i Lumturisë” paraqiti se si i ra
në sy el-Gazali, vezirit të Bagdadit. Gjersa Veziri po shëtiste në
qytet, qëlloi afër disa studentëve të cilet po debatonin rreth Islamit.
Në mesin e stundentëve ishte Gazali. Biseda ishte si në vijim.
Gazali:
“Janë injorantë Ata që dëgjojnë dikënd duke thënë
‘Nuk ka tjetër Zot përveq Zotit dhe Jezusi është profeti i Tij’
dhe prape i konsiderojnë ata mosbesimtarë vetëm se janë të Krishterë,.
Rreziku ngelet tek ata të cilëve u mungon njohuria.
Ata besojnë se edhe argumentet e shëndosha nga filozofët,
duhet patjetër që të refuzohen. Pa marrë parasyshë prej nga
apo nga kush i degjojnë këto argumente, sepse u mungon drita e
diturisë së vërtetë, i refuzojne ato.
Mendje ngushtësia e tyre dhe mungesa e njohurisë u
jep atyre të drejtën të refuzojnë të gjitha argumentet".
Një tjetër student thotë:
“Ata që nuk pranojnë Profetin janë mosbesimtarë.”
Një tjetër thotë:
“Ai ka të drejtë, ata që nuk i pranojnë udhëzimet e Profetit janë mosbesimtarë.”
Gazali:
“Në qoftë se për këtë arsye e konsideroni njërin mosbesimtarë
atëherë të mos pranosh ato të thëna
që ai tha dhe që janë të drejta, është gabim dhe padrejtësi.”
Studenti:
“Ti mendon se dituria jote është aq e madhe që të
lejon të kontraditosh të gjithë dijetarët e fesë?” (dhe largohen)
Gazali:
“Një musliman injorante është shumë më I
rrezikshëm se sa një mosbesimtarë.
Vetëm një injorantë pranon çka është e drejtë
duke u bazuar në atë se kush e ka thënë, e jo
duke u bazuar në atë se çfarë është thënë”
Me të dëgjuar këtë bisede, vezirit i mbeten në zemër fjalet e Gazalit
dhe e fton atë në pallatin e tij, siq e përshkruan Gazali:
“Isha ftuar të prezentohem para vezirit Nizam Almuk, që
ishte ministri kryesorë i selgjukut Sultan Malik Shah.
Atje iu bashkangjita teologëve dhe ekspertëve të tij legale.”
Mikëpritja e vezirit shpjegohet si në vijim:
“Abu Hamid Muhamed, student i ri, mirë se erdhe.
Kam dëgjuar shumë për rrugën tënde të drejtësisë,
diturisë, dhe filozofisë, dhe nuk e besoja plotësisht
derisa e pashë me sytë e mi ku dëgjova debatin që solle
argumente të bindshme, ku më binde dhe mua. Ebu Hamid Muhamed,
e adhurojë mënyrën se si jeni mendjehapur, aftësinë tënde
në fjalime, dhe arsyet të bindshme që ju sillni. Kam dëshirë
që dituria juaj të bëhet pjesë e një audience më të gjërë.
Kam menduar për këtë punë, dhe sotë jam i bindur që të emërojë
udhëheqës të fakultetit të Teologjisë Nizamijah në Bagdad.
Që të ju mësosh studentëve dhe atyre që janë të etur për
dituri, reflektim të vetëdijshëm dhe mësimin e Unitetit.”
Teologjia në atë kohë u bë si një rok-end-roll i asaj gjenerate,
dhe El-Gazali ishte Ylli i madhërishëm. Tërhiqte me
qindra nxënës nga vende të ndryshme që grumbulloheshin
në turma të mëdha për të dëgjuar mësimet e tij.
Ai u mbante ligjërata më shumë se 300 nxënësve, dhe
pjesëmarrja e tij në debatet Islamike e popullarizuan
atë në të gjitha territoret Islamike.
KRITIKË NDAJ ATYRE QË BËNIN LËSHIME NË FE
“…Reflektoja në arsyet përse njerëzit bënin lëshime në fe
dhe dobësimin e tyre në besim, dhe i gjeta të
jenë katër arsye në numër.”
1. Arsyeja që buron nga ata të zhytur në shkencën e filozofisë:
Filozofët të cilët nuk i merrnin si obligim ritet fetare,
ku thonin se përderisa njëri e ka kuptuar thelbin e arsyes
së riteve, dhe ka arritur një dituri përtej njerëzve të
rëndomte dhe vepron në të mirë të komunitetit gjithmonë,
nuk e ka obligim ti mbajë ritet fetare. Ritet fetare janë
obligim vetëm për masën e gjërë të njerëzve të rëndomte
në mënyrë që të kontrollohen.
(Gazali i denoncon filozofet në njërën nga
veprat më të mëdha të tij të quajtur
“Inkoherenca e Filozofeve” e cila
ndryshoi drejtimin e filozofisë së hershme
Islamike, duke e larguar nga ndikimi i Grekëve
antik dhe filozofisë së tyre heleniste, dhe duke e
dërguar atë në drejtim të shkakut-dhe-efektit që
ishin të caktuara nga Zoti apo engjujt ndërmjetësues.
Ky libër kishte marrë si shënjestër në “falasifa” një
grup të filozofëve Islamike të shekullit 8 deri në shekullin e
11, ku më të njohurit në mes tyre ishin Avicenna (Ibn Sina)
dhe El-Farabi, që ishin bazuar tek filozofia Antike Greke.
Gazali në mënyrë të rreptë denoncoi Aristotelin, Sokratin
dhe shkrimtarët e tjerë Greke si mosbesimtarë dhe i
etiketoi ata që u bazuan në metodat dhe idete e tyre
si korruptues të besimit Islamike.)
“Shuma që ne e vlerësojme si filozofi autentike të Aristotelit,
siq ishte transmetuar nga el-Farabi dhe Ibn Sina mund të zvoglohet
në tri pjesë:
1. Mosbesim,
2. Inovime,
3. dhe ajo pjesë që nuk mund të mohohet aspak”
…Shkenca e filozofëve ndahet në gjashtë pjesë:
matematikë, logjikë, fizikale, metafizikë, politikë dhe moral…
Në shkencat e metafizikës gjenden
gabimet më të medha të filozofëve…shuma e gabimeve të
tyre vie në njëzetë pika, në tri të cilat ata taxohen
me mosbesim dhe shtatëmbëdhjetë me inovime…
Me mosbesim ata taxohen si në vijim:
a. E para: Se trupat fizikë të njerëzve
nuk do të ringjallen në Ditën e Gjykimit, por
vetëm shpirtërat do të shpërblehen apo dënohen,
dhe këto shpërblime dhe dënime do të jenë vetëm
spirituale, jo fizike. Ata me të vërtetë kanë të drejtë
kur thonë se shpirtërat do të shpërblehen apo dënohen, se
kjo është mëse e vërtetë; por është falsë refuzimi nga ta i
shpërblimeve dhe dënimeve të trupit fizikë, dhe kështu blasfemuan
Ligjin profetikë në këtë pikëpamje.
b. E dyta: Zoti i njeh universalet (gjërat e mëdha) por jo të imtat.
Kjo është ashiqare mosbesim. Përkundrazi e vërteta është se
“nga Ai nuk mund të shpëtoje as pesha e një atomi në parajsë dhe në tokë. (34.3; cf. 10.62/61).
c. E treta: Qëndrimi i tyre në atë se bota ska pasur fillim por
gjithmonë ka ekzistuar, në të kaluarën dhe të ardhshmen.
…Në shkencat e moralit filozofët Islamikë përzien shprehjet
profetike dhe të thënat e sufinjëve me shkrimet e tyre dhe
nga kjo përzierje dy gjëra të këqia rrjedhuan: njëra në
rastin e njërit që i pranon mësimet e tyre etike, dhe
tjetra në rastin e njërit që i refuzon ato.
E keqja e parë:
Rasti i njërit që i refuzon mësimet etike të
filozofëve është shumë seriozë. Për ndonjë person
që i mungon kapaciteti mentalë, për të, meqenëse
doktrina profetike dhe sufiste ishte huazuar nga
filozofët me shkrimet e tyre dhe e përzirë me
doktrinat fals të tyre, atëherë këtë doktrinë
patjetër duhet refuzuar në tërësi, kurr të mos citohet,
dhe të mohohet plotësisht kurdo që ndonjëri e citon…
(duke i mohuar në këtë rast edhe të vërtetat në të)
E keqja e dytë:
Është kur njëri i pranon plotësisht mësimet e tyre etike.
Për njerëzit që studiojnë librat e tyre siq është ajo
“The Brethren of Purity” dhe të tjera,
dhe i shohin shkrimet profetike dhe të thënat
e sufinjëve të përziera me mendimet e tyre,
shpesh i pranojnë shkrimet e tyre dhe formojnë
një mendim të mirë për ta. Në atë mënyrë ata i
pranojnë edhe gabimet e tyre që i kanë përzier
me të vërtetat e huazuara…Kjo është rruga për ti
dërguar njerëzit në gabim…
2. Arsyeja që buron nga ata që janë zhytur në sufizëm.
Ata thonë: ne jemi adoptuar në shkencën e sufizmit
dhe kemi arritur një gradë të lartë shpirtërore që e
kalon nevojën për adhurime formale (ritet fetare).
Këta janë ata që janë larguar nga rruga e vërtete e
sufizmit, duke keqpërdorur sufizmin.
3. Arsyeja që buron nga ata që janë të lidhur me qëndrimin e tyre për mësim autoritarë
(Batinites). Ky grup besonte vetëm në autoritetin e një imami të fshehur 3 [67 4] Gazali
kundërshtoi këtij grupi në librin e tij “The Correct Balance”
4. Ata që bazohen në sjelljet e filozofeve duke thënë:
...meqenëse filozofet janë aq të
menqur dhe nuk i mbajnë ritet fetare, përse ne duhet respektuar ato!
KRIZA
Pas një kohe bëhet atentatë dhe e vrasin përkrahësin e
El-Gazalit vezirin Nizam Almuk. Përderisa ishte e paqartë
se kush qëndronte prapa vrasjes, El-Gazali mund të ketë qenë i
ndikuar nga kjo ndodhi që të fillojë dhe ta rivlerësojë mënyrën
e jetesës që po bënte në Bagdad.
“Pavarësisht nga suksesi, pasuria, dhe statusi
që kisha arritur dyshimet mu kthyen. Jo në atë
se çfarë besojë, por në menyrën se si po jetoja
jetën time. Një jetë që isha i rrethuar nga çdo
anë me një botë materiale.”
Një ditë përderisa El-Gazali ishte duke dhënë mësimë,
vëllau i tij Ahmedi hyn në klasë ku ia ndërpret mësimin
duke i thënë: “Ti ua zgjatë dorën atyre kur ata nuk
kishin vullnet të ecnin përpara, por vetë ke ngelur prapa,
përderisa ata kanë përparuar. Ti ke marrë rolin e një
këshillëdhënësi, por ti nuk pranon këshilla. Ti flet,
por nuk dëgjon. O gurë që mbrehë, edhe sa kohë do të
mbrehësh hekurin, por nuk do e len vetën të mbrehet?
Gazali nuk filloi duke e detyruar vet-vetën që qëllimisht të dyshojë.
Dyshimi i vinte vet-vetiu në mendjen e tij. Atëherë ai filloi
të vë në pikëpyetje pseudo-sigurine. Ai e kuptoi se duhet
ta zh’bëj vet-vetën se i duhet ta riformojë vet-vetën,
të kalojë përmes një transformimi shpirtëror, ta ndryshojë
jetën e tij, dhe menyrën e të menduarit. Ai dëshiroi
të sakrifikojë të gjitha për hir të bindjes, vërtetimit
apo sigurisë. Gazali kishte aftësi dhe vullnet të
sakrifikoje në mënyrë që të arrin apo merrë iluminim.
Njeriu i rëndomtë nuk arrin iluminim. Njëri arrin iluminim
vetëm në qoftë se e hapë zemrën te Zoti, që do të thotë ti
vdesësh vetes apo egos, ti vdesësh botës për rreth teje.
Dhe ajo ishte që arriti ta bëjë Gazali.
Ai erdhi te realizimi se e gjithë kjo njohuri intelektuale
është në fakt vetëm një kamuflazhë, një maskë e injorancës,
sepse ai e kuptoi se ai është injorant i sendit më kryesorë
që është vet-vetja. Ai me të vërtetë e gjenë vetën në atë
shkallë të krizës ku e kupton se ai është mortal, se ai do
të vdesë, a jam përgaditur për këtë udhëtimë. Dhe kjo është e
vetmja krizë reale që ka ndonjë kuptimë për çdo njeri.
Prandaj ai u ndesh përballë një krizë të vërtetë ekzistenciale
të gjendjes së njeriut, që është mortaliteti.
“Për gjashtë muaj me rradhë vazhdimisht hidhesha midis dëshirave të
botës, dhe lëngimit për jetën e përhershme. Më në fund
kjo çështje nuk varej më nga unë por u bë një detyrim.
Zoti ma bëri gjuhën time të thahet, kështu që nuk isha në
gjendje të ligjëroja. Çdo ditë mundohesha me gjithë fuqinë
time që ti kënaq nxënësit e mi duke u dhënë ligjërata por
gjuha ime nuk mund të nxirrte asnjë fjalë, dhe as që mund të arrija asgjë!”
Ai ra në një krizë mentale, në një krizë intelektuale,
dhe gradualisht u shndërrua në një krizë psikologjike që
filloi ti ndikoj në ngrënjen e ushqimit, në apetitin për
gjumë dhe ra në një sëmundje të rëndë.
PENDIMI, SAKRIFICA, TËRHEQJA NGA BOTA MATERIALE
…I shqyrtova motivet e mia dhe arrita gjer tek përfundimi se
puna ime nuk ishte e nxitur nga një dëshirë e çiltër vetëm për
të kënaqur Zotin, por në vend të sajë isha i motivuar nga dëshira,
për të pasur një pozitë të lartë dhe famë publike. E kuptova me
plot bindje se qëndroja buz një bregu me rërë të thërmuar,
buzë një rreziku të pashmangshëm të zjarrit të ferrit,
në qoftë se nuk do të ndryshoja mënyrën e jetesës sime.
Prandaj po meditoja pandërprerë në lidhje me këtë
çështje për disa kohë, derisa ende kisha liri për të vendosur.
Një ditë e ndieja veten të sigurtë se do ta leja Bagdadin dhe ta
shkëputja veten nga ato rrethana, dhe një ditë tjetër tërhiqesha
nga këto mendime. Sa e vëja një hap përpara, e vëja edhe një hap prapa.
Në mëngjezë kisha një dëshirë të sinqertë të kërkoja në sendet e botës
së përtejme; por derisa mbrëmja arrinte dëshirat e pasionit e mbytnin
atë dhe e shndërronin në pasivitet. Dëshirat monotone filluan të më
ngacmonin me zingjirët e tyre që të qëndroja ashtu si isha, derisa
lajmëtari I besimit po thërriste: “Largohu! Ngritu dhe largohu!
Vetëm edhe pak ka mbetur nga jeta jote, dhe një udhëtim I gjatë
shtrihet para teje! Të gjitha teorit dhe praktikat në të cilat
je I zhytur janë vetëm shërbim I syrit dhe falsitet! Kur do të
përgaditesh për botën e përtejme, në qoftë se nuk do të
përgaditesh tani? Dhe kur do ti presh këto lidhje në qoftë
se nuk do ti presh tani?
Kur I kisha mendimet e tilla thirrja ishte e
sigurtë dhe vendosja me seriozitet që të largohem.
Mandej Shejtani/djalli kthehej në sulm dhe thoshte:
“Kjo është një gjendje kaluese: prandaj ke kujdes që të mos I nënshtrohesh!
Sepse shpejt do të zhduket.
E dija se rruga e Sufinjëve përmbledhë besimin intelektual dhe veprimet në
praktikë. Këto veprime marrin formën e pastrimit total të pengesave në
shpirtë, për ti zhveshur karakteristikat themelore dhe veset e pamoralshme.
Në mënyrë që zemra të arrijë LIRINË nga çdo gje që nuk është Zot..
Besimi intelektuale ishte i lehtë, por u bë e çarte në
mua se çka e dallon Sufizmin në veçanti nuk mund të kuptohet
vetëm duke e studiuar, por vetëm me një përjetim të drejtpërdrejtë,
me ekstazë, dhe me një transformim moral. Sufinjët nuk ishin njerëz
të fjalëve por të përjetimit. Nuk më kishte mbetur më shpresë nga
një plagë e ardhshme po të mos mund të arrija të jetojë një jetë
me vetëdije-Zoti, dhe të tërhiqem nga dëshirat e pafryta.
Arrita të bëjë atë që mjekët e mi nuk mund të bënin, arrita ta
shërojë vetën time, dhe ky shërim ishte absolut.
I shpërndava varfjnakëve pasurinë që kisha, duke mbajtur për
vete vetëm aq sa të më mjaftojë për udhëtimin që do të merrja dhe
për të mbështetur familjen që do e leja mbrapa, pasi që nuk pritja
të kthehem më në Bagdad.
(Ai la mbrapa të gjitha kushtet e mira dhe suksesin që
kishte arritur, la mbrapa të qenit afër me khalifin në
kryeqytetin e Islamit, la mbrapa famën që kishte arritur,
i la të gjitha në mënyrë që të zbulojë të vërtetën,
në mënyrë që të bëhet reale me vet-vetën dhe të kupton
natyrën e realitetit hyjnore. Kur njëri fillon një udhëtim
të brendshëm në drejtim të shpirtit, është mirë që njëkohësishtë
njëri të fillojë një udhëtim të jashtëm në botë. Nuk është asgjë
sikurse turizmi modernë ku njerëzit shpenzojnë të holla në hotele
e vende luksoze për tu kënaqur. Kur njëri udhëton me vetëdije,
ai arrin tek realizimi se shtëpia e njeriut nuk gjendet në ndonjë
rrugë të veqantë, por është në Zotin. Prandaj një udhëtim i
jashtëm konsiderohet një mbështetje shumë e mirë udhetimit të brendshëm.)
“Publikisht lajmërova që kisha vendosur të shkojë haxhillek në Mekë.
Por privatisht u përgadita të udhetojë për në Siri. Morra këto
masa paraprake nga friga që Khalifi dhe kolegët e mi do të
kundërshtonin vendimin tim.”
(El Gazali i kalon dhjetë vitet më të mira të jetës
së tij në këtë udhëtim. Nuk e dimë saktësishte se
cilat kanë qenë aktivitetet e tij. Ai me siguri
bëri haxhillëkun në Mekë një vitë pas largimit nga
Bagdadi, kaloi kohë edhe në Jerusalem…E dimë gjithashtu
se ai kaloi shumë kohë i tërhequr në një qeli në Damaskë,
dhe ky vend është i njohur dhe vizitohet edhe në kohën e
tanishme. Me siguri se ai i përcolli gjurmët e të shenjtëve
Sufinjë të Islamit, që thjeshtë kishin vendosur ti ndërpresin
përkohësishtë lidhjet e tyre me botën dhe ta gjejnë Zotin në
natyrë duke udhëtuar nëpër shkretëtirë, pyje dhe regjione
malore, duke besuar në Zotë për ti mbajtur ata, dhe
pandërprerë duke u munduar për të mbajtur në mendje dhe
medituar në bukurinë e krijesave të Zotit, dhe duke u
përpjekur për të kujtuar Zotin përmes recitimeve të Kuranit,
përmes lutjeve, përmes agjerimit të shumtë, përmes takimit me
njerëz të mbrekullueshëm, njerëzve të urtë, të menqur dhe të
shenjtë që shpesh jetonin përkohësishtë në shkretëtirë dhe
pranonin nxënës.)
Ia kushtova vetës time tërë kohën për ta pastruar shpirtin,
për ta pëmirsuar karakterin, për ta larë zemrën në përkujtim
konstantë të Zotit. E vura në praktikë ç’farë kisha mësuar nga
studimi i misticizmit …nga leximi I librave siq ishin
“Ushqim për zemrën” nga Ebu Talib el-Makki, dhe shkrimet e
el-Harith el-Muhasibi,
el-Xhunejd, el-Shibli dhe
Ebu Jezid el-Bistamit (Mëshira e Zotit qoftë me ta).
Qëndrova në Damaskë për afër dy vite, duke bërë
asgjë tjetër përveqë kultivimit të të panjohurës në vetmi.
Okupimi I vetëm I imi ishte tërheqja dhe vetmia dhe ushtrimet shpirtërore
dhe luftimi me parashikimin tim që tia kushtoj kohën vetes time për ta
pastruar shpirtin dhe për të kultivuar virtyte dhe pastrimin e zemrës
sime për ta kujtuar Zotin më Të Lartin, në mënyrën se si kisha mësuar
nga shkrimet e sufinjëve. Tërhiqësha në xhaminë Umaid, hypja lartë në minare
të xhamisë duke kaluar tërë ditën i mbyllur që të isha në vetmi.
Mandej udhëtova nga Damaska në Jerusalem, ku shkoja çdo ditë në
xhaminë El-Aksa dhe u mbyllësha aty.
Mandej një nxitje e brendëshme më bëri që të shkoj në Haxh
dhe të marrë ndihmesë nga bekimet e Mekës dhe Medinës dhe
nga vizita e varrit të Profetit të Zotit – Paqja dhe Mëshira e
Zotit qofshin me të!- pasi e mbarova vizitën tek I Dashuri I Zotit –
Paqja dhe Mëshira e Zotit qofshin me të! Mandej udhëtova në Higjaz….
(Njëra prej gjërave më me rëndësi sa i përketë udhëtimit në misticizëm
apo një përjetimi direktë të realitetit është se për Imam El-Gazalin
ky përjetim ishte një shkencë. Sepse në rrënjët e shkencës
është aftësia për të duplikuar eksperimentin. Në qoftë se
eksperimenti mund të duplikohet apo vërtetohet atëherë si
rrjedhojë kemi rezultate shkencore. Ai dëshiroi që të vërtetoje,
se a me të vërtetë janë të vërteta këto përjetime që mistikët
kanë deklaruar ti kenë përjetuar. Njëri mund të thotë se
El-Gazali ishte një shkenctarë experimentues dhe i dha detyrë
vetës së tij, se në qoftë se marrë këtë rrugë a mundem të duplikoje
atë që mistikët kishin pretenduar, dhe me sakrifica të mëdha ia
arriti këtij qëllimi. Pra me një përjetim personalë u bind në
vërtetësinë e kësaj çështje.)
Për dhjetë vite mbeta në atë gjendje. Gjatë kësaj
kohe të vetmisë mu shfaqen gjëra të panumëruara dhe
të pafundshme. Vetëm kaq do të them në mënyrë që të tjerët
të ndihmohen.
E kuptova në mënyrë të sigurtë se mbi të gjithë janë Sufinjtë që mbajnë rrugën e Zotit.
Jeta e tyre është jeta më e mirë, metodat e tyre janë metodat më të shëndosha,
karakteri i tyre është karakteri më i pastërt.
Në fakt nëse njëri do ti bashkonte aftësite e
intelektualeve, zgjuarsin e të zgjuarve dhe gjithë
diturinë e studentëve dhe nga ky bashkim të mundohen të
gjithë së bashku për të gjetur dhe ndryshuar vetëm një gjë
në sjelljen dhe etiken e sufinjëve dhe ta zëvendësojnë atë
gjë me një gjë më të mirë, asnjë mënyrë apo rrugë për të bërë
një gjë të tillë nuk do të mund të gjindej. Sepse të gjitha
veprimet e tyre të jashtme dhe të brendshme, i kanë mësuar nga
drita e qoshit të ngrohtë të Profesisë. Dhe përtej dritës
së Profesisë nuk ka asnjë dritë në tokë prej nga iluminimi
mund të arrihet.”
Në përgjithësi si do të mund të përshkruante njëri
një rrugë siq është kjo? Pastërtia – detyrimi I parë
– është pastërtia totale e zemrës nga çdo gjë që nuk
është Zot Më I Larti. Qelësi që është analogjik tek
fillimi I Faljes është zhytja e tërësishme e zemrës
në kujtimin e Zotit. Fundi është të jeshë plotësishtë
I humbur në Zotin…
Që nga fillimi I këtij Udhëtimi zbulimet dhe
vizionet fillojnë, saqë edhe, kur je zgjuar,
sufinjtë I shohin engjujt dhe shpirtërat e profetëve
dhe I dëgjojnë zërat e tyre që vinë nga ata dhe mësojnë
nga ata. Mandej “gjendja” e tyre ngritet nga vizionet e
trajtave dhe ngjasimeve deri tek stazat përtej kufijve
të ngushtë të shprehjeve të fjalëve: ashtu që poqëse
njëri mundohet ti shprehë ato, fjalët e tij përmbajnë gabime
evidente nga të cilat ai nuk do të mund ti bëjë roje vetes.
Por po të flasim në përgjithësi, në fund të fundit çështja
vie tek afërsia me Zotin….Por me të vërtetë njëri që është
I pushtuar nga ajo gjendje nuk bën të thotë më shumë se këto fjalë:
Ishte çka ishte e asaj çka nuk e them:
Prandaj mendo mirë, dhe mos pyet për llogari!
Arritja e vërtetimeve të pakontestueshme e dërgon njërin në njohuri.
Përjetimi intimë I të po asajë gjendje është një përjetim I frutshëm.
(Ndërsa) Pranimi I favorshëm i tij I bazuar në të thëna dhe përjetimin
e të tjerëve është besim. Këto janë pra gradat apo nivelet e njohurisë –
“Zoti u ngret në grada juve të cilët besoni dhe ata të cilëve u është dhënë njohuri”
Përveq këtyre njerëzve me shkallë të tilla të njohurisë ka një numër
të njerëzve injorant që e refuzojnë vetë themelin e
kësaj dhe çuditen nga fjalët e tilla. Ata dëgjojne dhe duke fsharë, thonë:
“E jashtzakonshme! Si guxojnë kështu!”
Për njerëz të tillë Zoti Më I Larti ka thënë:
“Dhe nga ata janë ata që ju dëgjojnë, dhe mandej,
kur të largohen nga ju, u thone atyre që u është dhënë njohuria:
“Çka tha ky?’ Këta janë njerëz qe Zoti ua ka mbyllur Zemrat dhe
qe I ndjekin dëshirat e tyre të kota” (Kur’an 47.16/23) –
prandaj Zoti I bënë ata të shurdhër dhe ua verbon sytë.
(Në praktikë Dhikri apo përkujtimi të Allahut
thuhet që Zoti në mënyrë misterioze bëhet prezent në
emrin e tij, dhe me kujtimin konstant jemi në gjendje
të afrohemi afër hyjnorës. Kjo është alkimia që Gazali
kërkonte në mënyrë që ta pastronte zemrën dhe të
transformonte vet-vetën.
Në Sufizëm veqanërisht i kushtohet shumë
rëndësi invokimit të Zotit, dhe jo vetëm në
Sufizëm gjithashtu Kurani i shenjtë përmban
shumë vargje për kujtimin e Zotit. Vet feja
është e bazuar në kujtimin e Zotit. Sa më shumë
që njëri përmendë Zotin apo thërret Zotin aq më
shumë emri i tij aktualizohet në vete.
Vet të drejtat fetare dhe praktikore janë
të bazuara në Invokimin e Hyjnorës. Njëri
mund të thotë se themeli i të gjitha praktikave
fetare, rruga më e sigurtë dhe më e shkurtë drejt
Zotit është Invokimi i Zotit).
KTHIMI
Me kalimin e kohës gjëra të ndryshme dhe gjendja
e familjes sime më shtynë që të kthehem në
vendëlindje, dhe kështu u ktheva prap tek vendi im,
megjithëse më parë nuk e kisha paramenduar kthimin…”
(El-Gazali i kthehet tek qytetet metropolitane të Islamit dhe i
tërë qëllimi kryesorë i këtij tregimi për muslimanët është se
ai i kthehet orthodoksisë Islame në vitet e fundit të jetës së
tij, por me një vizion të ri. Vizioni i tij është se vërtetimi
i Islamit është një përjetim çka ai quan shijimi i realiteteve
që ndodhin prapa perdeve të ekzistencës fizike. Ai është argumenti
më real i fesë dhe nuk vie nepërmjet një debati sistematik të
metafizikës por vie duke e përkujtuar Allahun (Dhikr), duke i
pastruar synimet, duke e pastruar zemrën, dhe duke u munduar që
të hape njëri vet-vetën tek shkrirja që vie nga lart...)
Disa herë u konsultova për këtë pune me njerëz të shenjtë të Zotit,
të pastër nga zemra…dhe të gjithë ata më këshilluan që largimi im
nga tërheqja do të jetë një burim i së mirës së Islamit dhe drejtësisë
dhe se kjo punë ishte vendosur nga Zoti – I Madhërishëm qoftë Ai! –
për fillimin e këtij shekulli. Se Zoti i madhërueshëm qoftë Ai! – me të
vërtete ka premtuar se do të ringjallë fenë e Tij në fillim të çdo shekulli.
Kështu që shpresa ime u forcua dhe u bëra mjaft optimist për shkak të këtyre
dëshmive. Zoti më I Larti ma lehtësoi lëvizjen time në Nishapur që ta bëjë
këtë punë serioze në muajin Dhu’l – Kada, 499 (Korrik, 1106 A.D.) Largimi
im nga Bagdadi zuri vënd në muajin Dhu’l Kada, 488 (Nëntor, 1095 A.D.)
Kështu që periudha ime totale e tërheqjes (askete) ishte njëmbëdhjetë vite….
….E di mirë, se edhe pse u ktheva për të ligjëruar, Unë me
të vërtete nuk u ktheva. Sepse të kthehesh prapa do të thotë
të kthehesh në personalitetin që kisha më parë.
“Teologet filozofët, dhe studentët e fesë akoma vazhdojnë
të trokasin tek dera ime. Nuk e dija se çka më shumë mund të
ju ofroja, por bëra për ta aq sa kisha mundësi.”
Ndër shkrimet e tij të pavdekshme përfshihen”
“Ringjallja e shkencave fetare”, (Ihya' ulum al-din),
“Fillimi i Udhëheqjes” (Bidayat al-hidayah),
Autobiografia e tij”, “Shpëtimi nga Gabimi” (al-Munqidh min al-dalal.)
“Inkoherenca e Filozofëve” (Tahafut al-Falasifa)
“Alkimisti I Lumturisë” (Kimiya-ye sa'ādat) etj
VDEKJA
(Nga Ahmedi vëllau i El-Gazalit)
Të hënën me 18 dhjetorë 1111 vëllau im Gazali
u zgjua herët para agimit. Si gjithnjë e fali
namazin e sabahut, dhe përgaditi vetën për të ndërruar
jetë. Ai më tha të ia sjell qefinin, dhe unë ia solla.
Ai e puthi atë, shtriu vetën në të dhe duke thënë:
O Zot, të dorëzohem me vullnet” ndërroi jetë.
TESTAMENTI I FUNDIT I EL-GAZALIT
Nën jastakun e Gazalit, aty ku kishte ndërruar jetë,
vëllau i tij Ahmedi i gjenë vargjet e fundit të
shkruara nga Gazali me siguri gjatë natës, ku kishte thënë:
“Thuaj shokëve të mi, kur të më shikojnë mua, të vdekur
Duke qarë dhe vajtuar me pikëllim për mua
Mos besoni që ky trup që po e shikoni jam unë
Në emër të Perëndisë, ju them, nuk jam unë,
Unë jam një shpirtë, dhe ky trup nuk është asgjë më shumë se mish
Ishte banimi im dhe rrobat e mija për një kohë
Unë jam një thesarë, që hajmalia e mbante të fshehur,
I formuar nga pluhuri, që më shërbeu si një altar
Unë jam një margaritarë, që la guaskën të braktisur,
Unë jam një zog, dhe ky trup ishte kafazi im
Prej nga kam shkuar unë tani dhe është lënë vetëm shenjë
Falenderimi i takon Zotit, që tani më liroi
Dhe e përgaditi vendin tim për mua në parajsën më të lartë,
Deri sot isha i vdekur, edhe pse i gjallë në mesin tuaj
Tani jetoj me të vërtetën, me varrin – rrobat e hedhura
Sot bisedojë me të shenjtët lartë
Pa perde në mes, E shoh Zotin ball për ball
Shikojë në “Loh – I – Mahfuz” dhe atje lexojë
Të kaluarën, të tanishmën, dhe të ardhshmen.
Ma leni shtëpine të bie në gërmadha, lëshojeni kafazin tim në tokë
Hidheni hajmalinë, nuk është shenjë më tutje
Ma leni anash mantelin, ishte vetëm rroba ime e jashtme.
Vendosni të gjitha në varrë, leni që të harrohen,
Unë kalova në rrugën time dhe ju keni mbetur prapa
Vendbanimi juaj nuk ishte më një vendqëndrim për mua
Mos mendoni se vdekja është vdekje, JO, është JETË,
Një jetë që tejkalon, çdo gje që ne vetëm mund të ëndërrojmë.
Derisa në këtë botë, ne na është lejuar gjumi
Vdekja është një gjumë, një gjumë që do të zgjatet
Mos u frikësoni kur vdekja u është afruar
Është vetëm një udhëtim për këtë shtëpi të bekuar
Kujtoni mëshirën dhe dashurinë e Zotit
Falënderojeni për mëshirën e Tij, dhe ejani pa frikë
Çka jam unë tani, edhe ju do të jeni
Sepse e di se ju jeni ashtu si jam edhe unë
Shpirtërat e gjithë njerëzve burojnë nga Zoti
Trupat e të gjithëve janë përbërë nga njëllojë
E mira dhe e keqja, gjithashtu ishte e jona
Ua solla tani një mesazh gëzimi
Paqja dhe kënaqësia e Zotit qoftë gjithmonë me ju.
(Al-GHAZALI’S PATH TO SUFISM his deliverance from error)
(el-Munkidh min el-Delel)
Al-Gazhali, The Alchemist of Happiness, Film by Ovidio Salazar, 2006 (Program Dokumentar)
a. (T.J. Winter, Lecturer, Islamic Studies, Cambridge University)
b. (Dr. Mahmoud Bina, Professor, Mathematics and Philosophy, Isfahan University of Technology)
c. (Sheikh Hamza Yusuf)
d. (Dr. Seyyd Hossein Nasr, Professor, Islamic Studies, George Washington University)
e. (Dr. Gholam Reza Avani, Institute of Philosophy and Wisdom).
Për informacione më të hollësishme na kontaktoni në emailin:
kontakto@udhaezemres.com